1979 Devrimi Öncesi İran – İhvânü’l-Müslimîn İlişkileri

Mesud Sadr Muhammedi18 Nisan 2022

18 25 dakika okuma süresi

Ortadoğu’nun en kadim iki ülkesi olarak Mısır ve İran her zaman kendi ehemmiyetlerini korumuşlardır. Uzun zamanlar bölgenin siyasi gelişmelerinde etkin olan bu iki ülke resmi diplomatik alanda (özellikle Soğuk Savaş döneminde doğu-batı eksenindeki yönelimler açısından), İslami hareketler ve sol-anti emperyalist hareketler açısından birbiri ile etkileşim ve ilişkide olmuşlardır. Özellikle 1979 devrimi öncesi, iki ülke arasındaki ilişkiler siyasal ve sosyal düzeyde her iki ülkenin birbiriyle ne kadar yakın olduklarını göstermektedir. Mısır bağımsızlığı sonrası İran’ın Kahire konsolosluğunun büyükelçilik düzeyine yükseltilmesi, Muhammed Rıza Pehlevi’nin Melik Faruk’un kız kardeşi Fevziye ile evliliği, Mısır’da İran’ın anti emperyalist başbakanı Musaddık’a karşı duyulan hayranlık ve İran’da Cemal Abdülnasır’la ilgili yaşanan aynı duygular bir zamanlar iki ülke arasında olan siyasal ve sosyal alanda yakın ilişkilerin göstergeleridir. 1979 İslam Devrimi eşiğinde ülkesini terk eden Muhammed Rıza Pehlevi’yi dünyada neredeyse hiç kimse misafir kabul etmezken, Enver Sadat’ın onu resmi törenle karşılayıp, hayatının son günlerini Kahire’de yaşayıp ve sonunda orada toprağa verilmesi, Tahran Kahire ilişkilerine 40 sene sonra bile iyileşmeyecek darbeler indirse de 1979 devrimi öncesi iki ülkenin ne kadar yakın ilişkilere sahip olduğunu göstermektedir. Bu yakınlık sadece devletler düzeyinde değil aynı zamanda sosyal gruplar ve düşünce çevrelerini de içermektedir.

Bu yakınlığın en büyük etkenlerinden biri de iki ülkenin İslami kanatlarındaki yakınlık olmuştur. Mezhep farklılıklarına bağlı kalmayarak iki ülkede dini akımların derin kökleri, sosyal etkinlikleri ve özellikle siyasetle iç içe girmeleri Mısır ve İran arasında dini akımların yakınlığını ve etkileşimlerini sağlamıştır.

İki ülkenin İslami kanatlarındaki yakınlığın tarihi eskilere kadar dayansa da ama en etkin dönemi Rıza Pehlevi’nin Rus ve İngiltere güçleri tarafından alaşağı edilerek ülkeden sürgün edilmesiyle (1941) başlayan dönemden başladığı söylenebilir.

Rıza Pehlevi’nin 1925’de resmi olarak kendini İran padişahı olarak adlandırmasıyla İran’da genellikle tüm fikri akımlara ve özellikle İslami akıma karşı çok sert tedbirler dönemi başlatıldı. Bu dönemde, önceden Meşrutiyet hareketinde maksimum aktiflik gösteren ulema ve dini çevreler, meşrutiyet hareketinin başarısızlığından doğan bir aşağılanmışlık duygusuyla beraber Rıza Pehlevi’nin sıkı yönetimi sonucunda herhangi bir aktiviteden uzak durmak zorunda kaldılar. Bu 15 senelik dönem İslami cenahın pasifize edilmiş ve sindirilmiş dönemi gibi değerlendirilse de aslında karşıdan gelen yeni dönemin hazırlık aşaması gibi değerlendirilebilir. 1953’te Birleşik Krallık ve ABD tarafından, İran’ın demokratik olarak seçilen milliyetçi kabinesi ve başbakan Muhammed Musaddık’ı devirmek ve Pehlevi ailesini yeniden iktidara getirmek amacıyla düzenlenen Ajax Operasyonuna kadar devam eden yeni dönemde İslami cenah, eskiden geleneksel olarak ulema çevresinde toplanan siyasetle direkt ilgilenmek istemeyip ama siyaseti etkileyen cemaatler halinden çıkmış daha da teşkilatlanmış bir hâl alarak, daha net siyasi düşünceleri temsil etmektedir. Bu dönemde İslam; batı ve doğu ideolojilerine karşı din olmakla beraber rakip bir ideoloji haline gelmiş, emperyalizme karşı tutum sergilemeye çalışmış ve hatta emperyalizm karşıtı bir tutum temelinde bir devlet kurma uğrunda ilk düşünceler ve eylemler ortaya çıkmıştır. Bu yeni dönemin bir miktarı Rıza Pehlevi baskılarına karşı tepkisel hareketler olsa da büyük bir miktarı zaman şartlarından etkilenerek ortaya çıkmıştır.

Başka bir tabirle 21 Şubat 1921’de Rıza Han Pehlevi’nin Tahran’da darbe yaparak yönteme el koyması ve 1925’te resmi olarak Kaçarlar hanedanını devirerek, kendini padişah ilan etmesiyle İran yeni döneme ayak basmış oldu. Bu dönemin en büyük özelliği merkezi devletin güçlenmesi, ülkede istikrarın sağlanması yanı sıra diktatörlüğün güçlenmesi, siyasi özgürlüklerin hiç olmadığı kadar kısıtlanması ve dini alanlarda şimdiye kadar tecrübe olunmamış bir düzeyde baskı ile ulemanın siyasal ve sosyal karizmalarını yok etmeye doğru hareket olmasıdır. Bu dönemde İran’da ilk kez resmi olarak dini toplantılara yasak getirilmiş, dini tezahürlere karşı çıkılmış ve İran insanına yeni kimlik oluşturmaya yönelik etkisini hâlâ sürdüren söylem üretilmesi başlamıştır. Din ve ulema Kaçar dönemi ve özellikle Meşrutiyet hareketi döneminde en aktif zirvesini yaşarken Rıza Pehlevi döneminde sindirilmiş ve pasifize olunmuş bir durumla barışmak zorunda kaldı. II. Dünya savaşına kadar devam eden bir süreçte neredeyse herhangi bir dini etkinlik ve aktiviteden yoksun olan İran sosyal-siyasal sahnesi, Rıza Pehlevi’nin düşürülmesi ile bir patlama yaşadı. Bu patlama sadece dini akımlarda değil, Sol ve Ulusalcı akımlarda bile görüldü. Rıza Pehlevi’nin sürgünü dini ihyanın yeni akımlarının meydana çıkmasına imkan vermiş, dini teşkilatlanmalar, dini reformcu hareketler, din kaynaklı içtimai söylemler ortaya çıkmıştır.

Yeni dünyanın imkanlarından faydalanarak, ilk defa bu dönemde dini dergiler, dini yayınevleri ve özellikle dünyada dini akımlarla işbirliğine girme çabaları ortaya çıktı. Bu dönemde muhafazakar kesim eskiden olduğu gibi, Ayetullah Kaşani örneğinde görüldüğü üzere ünlü bir alimin çevresine toplanarak siyasi aktivitede bulunmak dışında geleneksel cemaat formatlarından farklı olarak yeni teşkilatlanma biçiminde üyeler kabul ederek ortak ideolojik bağlılığa dayalı hareket etmeyi de denemeye başlamıştır. Bu yeni tip dini teşkilatların en önemli ve ünlü örneği olan Seyit Müçteba Nevvab Sefevi liderliğindeki Fedaiyan İslam (İslam Fedaileri) ile beraber onlarca teşkilatın ismi sayılabilir.

Bu dönemin diğer özellikleri arasında; dini akımların silahlı şiddete yönelmesi, ülkenin ve Müslüman halkın çıkarları aleyhine siyaset yürüten siyasilerin katli olmuştur.

Ayetullah Kaşani’nin İran petrolünün millileşmesi ve İngiltere’nin denetiminin bu alanda kısıtlanmasına yönelik milli ayaklanmada olan rolü de bu dönemde ulemanın aktif siyasette oldukça önemli bir rol oynadıklarını göstermektedir.

İran’da bu durum hakimken Mısırda da İslami akımı temsil eden İhvân-ı Müslimîn de en etkin dönemini yaşamakta idi.

İHVÂN-I MÜSLİMÎN

İhvân-ı Müslimîn hareketi, Mart 1928’de İsmâiliye’de Hasan el-Bennâ tarafından Cem‘iyyetü’l-ihvâni’l-müslimîn adıyla kurulmuştur. 1932’ye kadar Süveyş Kanalı bölgesindeki şehirlerde pek çok taraftar bularak şubeler açmıştır. 1932’de idare merkezi Kahire’ye taşındı. Bu tarihten sonra ülke düzeyinde örgütlenmeye hız verilerek şubelerin sayısı bir yıl içinde ellinin üzerine çıkarıldı. Aynı zamanda Suriye, Lübnan ve Filistin’e de temsilciler gönderilerek hareketin örgütlenmesi buralarda da sürdürüldü. Teşkilâtın kurucuları ve davetçileri şube binalarında, camilerde ve diğer toplu yerlerde halka hitap edip, davalarını anlattılar. 1933’ten itibaren yıllık genel kongreler yapmaya ve bu kongrelerde strateji belirlemeye başlandı. II. Dünya Savaşı sırasında İngilizlerin yanında savaşa girilmesine karşı çıkan İhvân mensupları hükümet tarafından baskı altına alındı. Teşkilât İngilizlerin Siyonist gruplarla iş birliği yaparak onları silahlandırdığını, sonuçta da Yahudilerin Filistin topraklarını ele geçirip orada devlet kuracaklarını düşünüyordu. Bu sebeple 1940’ta İngilizleri Mısır’dan çıkarmak ve Filistin’i kurtarmak amacıyla gizli bir mücahid ordusu oluşturmayı kararlaştırdı ve aynı yıl bu ordunun nizamnâmesi mahiyetindeki et-Teʿâlîm risâlesini yayımladı. 1948 yılında ortaya çıkan bu silahlı kuruluş en-Nizâmü’l-hâs (el-Cihâzü’s-sırrî) adıyla tanınmıştır.

Bu dönemde İhvan teşkilatı sadece Mısırda bulunan ve faaliyet gösteren bir teşkilat halinden çıkmış başta Arap ülkeleri olmak üzere farklı ülkelerde çalışmaya yönelik hareketlerde bulunmuştur. İhvanda olan bu hareketlilik ve İran’ın İslami akımlarında olan aynı hareketlilik doğal olarak bu iki akımı birbirine yaklaştırmış ve sonunda buluşturmuştur.

İran İslami akımı ile İhvanın ilişkileri 2 dönemde incelenebilir:

1) Hasan El-Benna dönemi, örgütsel yaklaşmalar

2) Seyit Kutup iktidarı ve İran’dan düşünsel başvurular

Hasan El-Benna Dönemi, Örgütsel Yaklaşmalar

İhvanın İran’la ilk resmi teması çağdaş dönemde en büyük Taklid mercii olan Ayetullah Burucerdi’nin temsilcisi Şeyh Muhammet Taki Kumi ile gerçekleşmiştir. Söz konusu yıllarda siyasal İslam’ın en etkin temsilcisi Ayetullah Kaşani ve ilk önemli eylemci İslami örgüt kuran Neevab Safevi olsalar da ama herhalde ilk temaslar daha resmi konuma sahip mercii taklid olan Ayetullah Burucerdi’nin üzerinden olmuştur.

İran’la İhvanın ilk karşılaşması ve ilk resmi irtibatı 1947’de “دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة” (İslam Mezheplerinin Yaklaştırma Cemaati) kurulmasıyla olmuştur. Kahire’de El-Ezher ulemasının katkısı ve önderliğinde kurulan ve Hasan El-Benna’nın da katıldığı bu kuruluşta o dönem Şii mezhebinin en büyük mercii taklidi olan Ayetullah Burucerdi’nin özel temsilcisi Muhammet Taki Kumi katılmıştır. İhvanın üçüncü mürşidi Tilmisani’ni 90’larda İran’ın Kahire temsilciliğinde görev yapan Seyit Hadi Husrovşahi’ye anlattığı üzere; Muhammed Taki Kumi, Kahire’ye girişinden sonra aslında İhvana misafir oluyor ve İhvanın merkezi binasında onun için oda ihtisas ediliyor. Darut-Takrib ismiyle daha çok bilinen bu kuruluş sonralar El- Ezher Şeyhi Mahmut Şeltut’un ünlü “Şia fıkhına göre de ibadetin mümkün olması” fetvasıyla Şii-Sünni ilişkilerinde yeni bir ortam oluşturabilmiştir. Bu kurumun çalışmalarında Hasan El Benna’nın ve Muhammed Taki Kumi’nin oldukça değerli katkıları olmuştur.

Salim El Behnesavi de bu dönemdeki ilişkiler konusunda; “Darut-Takribin kuruluşundan başlayarak iki lider İmam Hasan El Benna ve Şeyh Muhammed Taki Kumi’nin oldukça yapıcı rolleri olmuştur. Böylelikle İhvan ve Şiiler ilişkisi devam etmiştir. Bu işbirlikleri nihayet Nevvab Sefevi’nin 1954’te Kahire ziyaretiyle devam etti. Şüphesiz bu iki gurubun planları ve usulleri böyle bir işbirliğini gerektiriyordu.” diyor.

Aynı konuya Tilmisani de “حسن البنا الملهم الموهوب” kitabında işaret ediyor. Tilmisani’ye göre ‘Hasan El Benna, Müslümanların birliği doğrultusunda o kadar ısrarcıydı ki farklı İslami mezheplerin temsilcilerinin katılımıyla bir kongre gerçekleştirmesini düşünüyordu. Onun amacı onların vahit karara gelip karşılıklı tekfirden uzak durmalarıydı. Özellikle Kur’an’ımız, dinimiz, peygamberimiz ve yaratan Allah’ımız birken. Bu nedenle de El-Benna, Şii ulemalarının büyüklerinden, Şeyh Muhammed Taki Kumi’yi hiç de kısa olmayan bir dönem için İhvan’ın merkezi binasından misafir etmiştir.

İhvan’ın İran’la irtibatının ikinci adımını Hasan El-Benna’nın Hac mevsiminde İran İslami hareketinin o dönemki en ünlü önderi Ayetullah Seyit Ebulkasım Kaşani’yle 1948 de Arabistan’da gerçekleştirdiği görüşme olmuştur. Hasan El Benna hac’dan döndükten sonra suikasta uğramasaydı, bu görüşme İran’la İhvan’ın irtibatının pekişmesinde oldukça önemli bir aşama sayılabilecekti. Bu görüşmede iki önder İslami birliğin güçlenmesi doğrultusunda Tahran yahut Kahire’de uluslararası bir konferansın gerçekleştirileceği kararını almışlardı.

İhvan’ın tanınmış kişilerinden ve Hasan El-Benna’nın öğrencilerinden olan Abdul Muteal Cebri, “Hasan El-Benna neden öldürüldü” ( لماذا اغتيل الإمام الشهيد حسن البنا) kitabında “Eğer Hasan El Benna’nın ömrü uzun olsaydı onun Ayetullah Kaşani ile olan görüş ortaklığı Şia-Sünni ihtilafının giderilmesinde büyük etkisi olacak ve Müslüman ülkeler için önemli getirileri olacaktır. Onlar 1948’de Hicaz’da görüşmüşlerdi ve gözüktüğü kadarıyla müzakereleri hassas bir yere varmış ve temel konularda anlaşma yapmışlardı.” demektedir.

İran ve İhvan ilişkilerinin Ayetullah Kaşani üzerinden yaklaşmasının en önemli sayfalarından biri de Hasan El Benna’nın suikasta uğramasından sonra onun damadı Said Ramazan’ın İran ziyareti ve Ayetullah Kaşani ile görüşmesidir. Görüşmede çevirmenlik yapan Cafer Raid, Ramazan’ın Mekteb’ul-İrşad tarafından Ayetullah Kaşani’yi İhvan önderliğinde görmelerini isteyen bir mektup getirdiğini söyler. Bu mektuba cevaben Kaşani özür dileyerek mekansal uzaklık ve Tahran’da ikameti nedeniyle bu isteği kabul edemeyeceğini söyler. Aynı zamanda İhvan’ın yöntemlerini beğenmediğini de açıklar ki, bu da Ramazan’ın ona karşı kırgınlığına neden olur. Büyük ihtimalle Kaşani’nin kastettiği ve beğenmediği yöntemler silahlı eylemler olabilir. Ama her şeye rağmen Ramazan, Tahran’da çok sıcak karşılanır. Tahran radyosundan dünya Müslümanlarına hitaben konuşma yapar ve onun şerefine yapılan büyük toplantıda çok heyecanlı konuşma gerçekleştirir.

Ayetullah Kaşani’yle İhvan’ın ilişkileri karşılıklı siyasi destek çerçevesinde de devam etmiştir. Onlar Ayetullah Kaşani’nin önderliği ve işbirliği ile İran’ın İngiltere’ye karşı petrolünün millileşmesini desteklerken İranlılar da Mısır’ın Süveyş kanalının millileşmesini desteklerler. Bu iş birliğin en önemli belirtilerinden biri Seyit Kutub’un Ayetullah Kaşani’ye yazdığı tarihi mektuptur.

“اذا جاء نصرالله و الفتح” (Allah’ın yardımı ve fetih geldiğinde) başlığıyla 1951’de El-Risale dergisinde yayımlanan bu mektupta Seyit Kutup; “Siyah bulutların ufukları kaplamasına rağmen, ümit kıvılcımları da gözükmektedir” deyip devam eder: “İslam memleketinin her yerinde yavaş yavaş İslam’a dönüş ümidi ışık saçıyor. Yabancıların etkisi altında kendi ruh ve tarihine uzak kalmış, ülkülerinden uzak ve değişik eğilimlere giriftar olmuş kitleler artık geri dönmekte. Müslümanlar bu günler ondan uzak düştüklerinde kendi saygı ve değerlerini kaybettikleri İslam’ın koynuna dönmedeler… onlar ondan uzak kaldıklarından onursuz oldukları bayrağa geri dönüyorlar ve dünyanın her yerinde yüksek sesle İslam’ı söylüyorlar… Bugün İslam dünyasının birlikteliğini isteyenler sadece ulema ve İhvan-i Müslim’in değildir. Bu mesele hatta İslami düşünceyi kabullenenlerle de sınırlanmıyor. Bunlar, hepsi İslam ümmetinin bir azgınlık sonrası bir daha kendini ele alışının göstergeleridir. Şimdi İslam ümmeti herhangi bir hile olmadan tek bir yöne dönmüştür. Emperyalizm en önemli oyununu, büyük İslam vatanını beceriksiz nasyonalist eğilimlerle küçük ülkelere bölerken oynadı ve büyük İslam milliyetini bu ülkelerde kenara bıraktırdı. Emperyalistler bu işle İslam’ın oluşturduğu ve onda soy, ırk ve dil ayrımının yok olduğu vahdeti yok etti. Onların bu oyun dışında başka çareleri kalmamıştı. Onlar bu büyük birlikteliği ve gücü yutamıyorlardı. Ama nasyonalizmin saptırıcı sesini çıkardığında bu birliktelik dağıldı… böylelikle oluşan küçük ülkeleri sorunlarla karşı karşıya bıraktılar. Onların ise Güvenlik Şurası, Birleşmiş Milletler’e ve Lahey mahkemesine dava götürmekten başka bir çareleri kalmadı. Ama oralarda da uğursuz kaldılar. Çünkü emperyalizm bu kurumların hepsinde hakimdir. Doğunun güçsüz insanlarını aldattığı nasyonalizm, emperyalizmin aklında hep haçlılığı anımsatıyor ve onlar İslam’ın bütünlüğü ile karşı karşıya duruyorlar…”

Kutup, mektubunun devamında; batı materyalizminin Yunan ve Rum kökenli olup, onun ister Sosyalizm ister Komünizm ve ister Demokrasisinin İslam’la uygun bir durum olmadığını söyler. O, İslami ülkelerin emperyalizmin sonucu güçsüzleşmesiyle İngiltere, Fransa, Hollanda ve Amerika tarafından sömürülüp, Irak ve Mısır gibi yarı bağımsız ülkeler oluşturdular. O, kapitalizm, feodalizm, sosyalizm ve komünizmin hep aynı kaynaklardan çıkan söylemler olduğunu vurgulayıp mektubunun devamında, onlarca satır İslami vahdetin gerekliliği ve gerçekleştiği takdirde sömürgeci batının nasıl iflasa uğrayacağını söyler.

Bu dönemde İhvan büyüklerinin İran’la olan mezhep farklılığını hiç dikkate almayıp, büyük bir özenle İslami bütünlük üzerinde durduklarını görüyoruz. Ömer Tilmisani kendi hatıralarında Hasan El Benna’nın Şia konusunda görüşünü anlatır: Şehit İmamla Şia ile olan ihtilafları konuştuk o bizi bu tarz konulara girişmekten uzak durmamızı isteyip bu tarz konuların Müslümanlara yakışmayacak ve onların düşmanlarının arzusunu gerçekleştirecek yönde olan konular olduğunu söyledi. Biz bu konuları ihtilaf için değil sadece kendi bilgimiz için konuşuyoruz dediğimizde İmam El Benna cevapta buyurdu: Biz ister Şia ister Sünni hepimiz Müslümanız ve tevhit bizi kendi çevresine toplamıştır. Fıkhi ve füruat konulardaki ihtilaflar tabii ki araştırılır ama zamana ihtiyacı var.

İhvanla İran dini akımlarının irtibatının önemli aşamalarından biri de 70’li yıllarda Ürdün’de İhvan tarafından gerçekleştirilen ve İran’ın en etkin dini önderlerinden olan Ayetullah Seyit Mahmut Talagani ve Ayetullah Halil Kemereyi’nin katıldığı Kudüs Kongresidir. Said Ramazan tarafından davetli olan Ayetullahlar kongre sonrası yine İhvan’ın daveti ve aracılığıyla Mısır, Tunus ve Fas ziyaretinde bulunup El-Ezher uleması dışında bu ülkelerdeki İhvan önderleri ile de görüşmelerde bulunmuşlardır.

İran İslami akımı ile İhvan’ın ilişkileri tarihinde en önemli sayfalardan biri de yukarda kaydedildiği üzere Seyit Müçteba Nevvab Safevi’nin Mısır ziyaretidir.

Nevvab’ın Mısır ziyareti hür subayların Melik Faruk’a karşı başarısından sonra Mısır’ın siyasi gündeminin en gergin döneminde gerçekleşmiştir.

İran’ın Vatikan ve Mısır’daki eski büyükelçisi, Merhum Hadi Hüsroşahi hatıralarında, Said Ramazan ile sohbetlerinde Nevvab Safevi’nin Mısır ziyareti hakkında bilgiler aktarıyor. Said Ramazan, Nevvab Safevi’nin Kahire ziyaretini şöyle anlatmaktadır: Şehit Nevvab, Seyit Kutub’un davetiyle Kahire’ye geldi ve benim yayımladığım El Muslimun Dergisi’nin ofisinde İhvan’ın misafiri olarak ağırlandı. İslami şahsiyetlerle yaptığı görüşmeler burada gerçekleşiyordu. O’nun Kahire Üniversitesi’nde olan konuşması Nasırcılar tarafından iptal edilip ve İhvan cemiyeti kapatılınca O, General Necip ve Abdülnasır’la irtibata geçerek onlarla görüşmeye gitti. O, oluşan sorunun çözülmesi yönünde çabalıyordu. O’nun bizim misafirimiz olmasına rağmen ve Mısır devletinin onun isteklerini dikkate almadaki zorluğuna rağmen, onlardan bu zalimce hükmün iptal edilmesi ve İhvanın faaliyetlerinin yeniden başlatılması yönünde söz almıştır. Elbette onlar kısa bir süre için sözlerini tuttular ama sonra harekete karşı daha vahşice baskı yapıp, İhvan öncülerini idam ettiler. Şehit Nevvab Safevi misafir olduğu birkaç günde ne kadar ihlaslı bir Müslüman ve fedakâr mümin olup, İslam ve Müslümanlara karşı aşk ve ilgisini göstermiştir.

İhvan’ın beşinci mürşidi Şeyh Mustafa Meşhur, Nevvab Safevi’nin Mısır ziyareti konusunda hatıralarını şöyle aktarıyor: Nevvab Safevi, İhvan’ın davetiyle Ummand’a olan Kudüs konferansından sonra Mısır’a gelip El- Müslimun Dergisi’nin ofisinde ikamet etti. O, İhvan gençliğinin davetiyle Kahire Üniversitesi’nde konuşma yaptı ki, ben de orada bulunuyordum. O’nun konuşması öyle hararetli ve heyecanlıydı ki, üniversite ve üniversitenin çevre sokakları sanki titriyordu. O’nun konuşması; Müslümanların birliği, Süveyş Kanalı’nın millileştirilmesi ve İngilizlere karşı cihat konusundayken güvenlik güçleri üniversiteye girerek ateş açmış ve orada bulunan gençler ve İhvan öğrencileriyle çatışmışlardır. Onlar o büyük toplantıyı karıştırıp ve bizim misafirimiz olan Nevvab Safevi’yi de kendileri yanında götürdüler. Olayın hemen sonrası İhvan cemiyetinin kapatıldığını ilan ettiler. Bizim bildiğimiz kadarıyla ve arkadaşlarımızın aktardığı bilgilere göre; Nevvab onların karşısında direniyor ve çok sert cevaplarla İran’a döndükten hemen sonra onların neler yaptığını tüm Müslümanlara söyleyeceğini vurguluyordu. Bu ciddi tehdit etkili oluyor ve devlet Nevvab’ın bir an önce sınır dışı edilmesi kararından vaz geçerek Onu kendi misafiri olarak Mısır’da kalmasına müsaade ediyordu. Gözaltından çıktıktan sonra Şeyh Bakuri, O’na ev sahipliği yaptı ve devlet de O‘na karşı olan saygısızlık ve tutuklamanın gerginliğinin giderilmesi için O’nu ordunun resmigeçit töreninde General Necip, Abdülnasır, Abdulhekim Amir, Hüseyin Şafii ve başka hür subaylarla beraber oturtarak O’na karşı saygı gösterdi. Ama Nevvab Safevi böyle yüzeysel saygıların peşinde değildi. Daha sonra bize aktarılan bilgilere göre O, Necip ve Nasırla hususi görüşme talebinde bulunmuş ve uzun süren bu görüşmede İhvan’a karşı muhalefetin Mısır’ın yararına olmadığını açıklamıştı. O’nun hür subaylarla olan müzakereleri bizim tutuklanan kardeşlerin serbest bırakılması ve İhvan’ın kapatılma kararının geri alınmasıyla sonuçlandı. Elbette Nevvab’ın İran’a dönmesinden sonra bu defa daha çetrefilli bir komployla Cumhurbaşkanı Mehmet Necibe karşı darbe planı yapmak suçlamasıyla İhvan bastırıldı.

Şeyh Mustafa Meşhur, Nevvab Safevi hakkında görüşlerine şöyle devam ediyor: Ben, Nevvab Safevi’yi yüce ruhlu ve İslami cesarete sahip bir kişi olarak gördüm. O, iman ve akide eriydi ve kendisinin Kudüs’ün özgürlüğü ve düşmanlara karşı cihada hazır bir İhvan fedaisi olduğunu söylüyordu. Sonunda da öyle oldu ve şehadet makamına yüceldi. O, kendi imanından muhkem bir Şia’yken Sünni kardeşlerini de kendisi gibi biliyordu ve Şia’yla Sünni arasında hiçbir fark koymuyordu. Bizim misafirimiz olduğu müddetçe namazını El-Müslimun dergisinin ofisinde bazen O imam bazen de bizim arkadaşlar imamken kılıyordu. O, El-Ezher şeyhi Abdurrahman Tac ile görüşmesinde de İslami birlik ve İslam mezheplerinin yaklaştırılmasını istemişti. Bu görüşmede, konuşulan sohbetleri daha sonra o zamanki Vakıflar Bakanı Hasan Bakuri bize anlatarak onun insaf, tevazu ve gayretini takdir ettiğini dile getirmişti.

Husroşahi, kendisinin de bulunduğu bir toplantıda, Nevvab Safevi’nin kendi dilinden Kahire ziyaretindeki olayları aktaran kişilerden biridir.

İhvan’ın öğrenci kolları, Nevvab Safevi’yi Kahire Üniversitesi’nde düzenlenen Siyonistlere karşı Filistin’i savunma çatışmalarında hayatını kaybeden Ahmet Menisi ve Ahmet Şahin isimli iki gencin anma programına davet etmişti. Bu toplantıya on binlerce üniversite ve ortaokul öğrencisi, hocalar ve İhvan’a yakınlığı ile bilinen kitle katılır. Nevvab Safevi kendisi konuşma olayını şöyle anlatıyor: “Ben tribüne geçtiğimde orada bulunan kitle hep birlikte Kur’an kanunumuz, Peygamber önderimiz, Allah yolunda ölüm arzumuz, Nevvab Safevi misafirimiz sloganı atıyorlardı. Bu izdihamın ortasında iyi bir Arapça konuşmak için Allah’tan yardımcım olması için dua ettim. Konuşmama başlayınca yaşasın İslam, Yaşasın İran, Yaşasın Nevvab Safevi sloganları Kahire Üniversitesi’nin avlusunu titretiyordu. Ben konuşmam sırasında Süveyş Kanalı’nın millileşmesi ve İngilizlerin sınır dışı edilmesine değindim. Bunu söyleyince bir an içinde “Süveyş Kanalı millileşmeli, İngilizler gitmeli” sloganı her yeri doldurdu. Tam bu anda hükumet yanlılarından bir grup ellerinde sopayla katılanlar ve öğrencilere saldırdılar. Onların ardınca da güvenlik güçleri müdahale edip havaya ateş açarak katılımcıların dağılmasını istediler. Sonra beni gözaltına alarak İçişleri Bakanlığına götürdüler, orada yüksek rütbeli bir polis memuru “Neden Mısıra geldiniz? Üniversitede neden konuşma yaptınız? Halkı niçin Süveyş Kanalı’nın millileşmesi için tahrik ediyorsunuz? diye soru sordu ” Ben de cevabında: “Ben Müslüman Mısırlı kardeşlerin davetiyle Kahire’ye geldim. Mısır’ı bir İslam ülkesi olarak kendime ikinci vatan biliyorum. Aslında tüm İslami ve Arabi ülkeler bizim vatanımızdır ve bunların halkları bizimle dindaş oldukları için bizimle aynı memleketin sahibi sayılırlar. Benim de onları görmeye gelmeye hakkım var. Ama üniversitedeki konuşmam konusunda ben gaspçı Yahudilere karşı savaşta şehit olan iki Mısırlı öğrencinin anma merasimine katılmıştım. Beni davet eden Müslüman öğrenciler bu törende konuşmamı istediler ve ben konuşmamda İslam’ın gereği olan yani Mısır’ın bağımsızlığı ve Süveyş Kanalı’nın millileşmesiyle İngiliz işgalinden kurtarılmasını istedim. O anda bir başka polis memuru bana “Siz Mısır’ın misafirisiniz neden Mısır’ın hür subaylarının ziyaretine gitmediniz?” diye soru sordu. Ben de cevabında: “Ben Mısır’ın misafiriyim. Ev sahibi misafirin ziyaretine gider, yani ilk önce bu beyler beni ziyaret edeceklerdi, sonraysa ben iade-i ziyarette bulunacaktım” dedim. Yüksek rütbeli memur bana bakarak: “Devrim şurasının hükmü gereğince evvela İhvan cemiyeti kapatılmıştır ve siyasi faaliyette bulunma hakkı yoktur. İkincisi sizin de ülkeden ihraç hükmünüz verilmiştir ve bir an önce Mısırı terk etmek zorundasınız. Bu saatten sonra sadece Mısır devletinin misafiri olarak bu ülkede kalabilirsiniz. “Kesinlikle öyle bir kritik dönemde hükumet bana ev sahipliği yapmakla İhvan gençlerine ve Mısır halkına Nevvab’ın onların yanında olduğu mesajını vermek istediğini biliyordum. Ama onların bu niyetine rağmen hemen bu öneriyi kabul ettim. Aklımda birkaç gün Mısır’da kalarak İhvan’ın kapatılma kararının geri alınması doğrultusunda çalışma fikri vardı. General Necip ve Adulnasır’la görüşerek arkadaşçasına arabuluculuk yaparak İhvanın yeniden çalışmasına arabuluculuk yapmayı düşünüyordum.

Nevvab’ın bu teklifi kabulü ile Hasan El Bakuri’nin misafiri oluyor. Bakuri vakıflar bakanı olduğu için mekteb-i İrşattan ihraç edilmişti. O, El-Ezher’in ünlü ulemasından ve Mısır’ın tanınmış ilmi şahsiyetlerindendi. O, Nevvab’ın El-Ezher şeyhiyle görüşmesini sağlıyor, Nevvab ise şeyhin vasıtasıyla General Necip ve Nasır’la görüşme imkanı buluyor. Cumhurbaşkanlığı sarayında gerçekleşen bu görüşmeyi Nevvab oldukça dostçasına ve saygılı buluyor. Nevvab bu görüşmede; İhvan’ın Mısır’da ve İslam dünyasında olan etkinliğini vurgulayarak yeni hükumetin iç ve dış düşmanlara karşı savaşta özellikle Filistin savaşında İhvan’ın desteğinin önemli olacağına işaret ediyor. Nevvab’a göre General Necip samimi olsa da Nasır’ın aklından farklı şeyler geçiyordu, net bir şekilde karşı çıkmasa da ama hep soğuk karşılık veriyordu.

Birkaç gün sonra Nevvab resmi davetle Mısır ordusunun askeri geçit törenine misafir olarak davet edilir ve orada gazetecilere Mısır ordusunun Hz. Peygamberin sahabelerinin imanı ile savaştığına vurgu yapar.

Nevvab, İran’a döndükten sonra Hasan El Benna’nın kısa bir makalesini onu öven bir mukaddime ile Tahran basınında yayımlar. “İslam kesinlikle zafer kazanacak” cümlesiyle başlayan bu makale İslam’ın üstünlüğünün tarihi ve akli gerekçeleri üzerinde odaklanıyor.

Safevi’nin Kahire Üniversitesi’ndeki konuşmasına Filistin davasının liderlerinden olan Yaser Arafat da dinleyici bir öğrenci olarak katılmış ve Safevi’yle görüşüp ikili konuşma imkanı yakalamıştır. O, 1979 devriminin hemen ardından İsrail’in Tahran Büyükelçiliği’nin alınması ve Filistin Büyükelçiliği yapılmasıyla İran’a gelirken, bu anısını Ayetullah Humeyni’ye anlatır ve o günün onun hayatında nasıl da etkili olduğunu söyler. Arafat, Nevvab Safevi’nin memleketi olan Meşhed’de yaptığı konuşmada da “ben bu kutsal şehirde ve sevimli üstadım Nevvab Safevi’nin memleketinde konuşma fırsatı elde ettiğim için çok memnunum.” der.

Kesinlikle Nevvab Safevi’nin Arap ülkelerine olan ziyaretleri Mısır, Suriye, Ürdün, Lübnan ve Irak gibi ülkelerde ehli sünnet ve İhvan önderleriyle görüşmeleri İran İslami akımının İhvan’la olan irtibatında en önemli sayfalardan biridir. O’nun İhvan’a yakınlığı o kadar olmuş ki, kendisine ve liderlik yaptığı Fedaiyan-ı İslam grubuna karşı açılan davada yapılan suçlamalardan biri İhvan’a bağlılığı olmuştur.

Kahire’deyken Nevvab Safevi’yi Said Ramazan’ın evinde ziyaret eden Ömer Tilmisani, Onu İslam konusunda gayretli bir kişiliğe sahip olarak betimliyor.

Nevvab, İran’da tutuklandıktan hemen sonra İhvan bir grup hukukçuyu İran’a Nevvab’ı savunmak amacıyla göndermek istiyor. Onlar Irak’a gelerek İran’a girmek için vize beklerken İran’a girmelerine müsaade edilmiyor. Nevvab’ın idamından sonra İhvan onu “İhvanın şehidi” olarak anıyor.

Nevvab, İran’a döndükten sonra İhvan’a karşı yapılan baskılar ve tutuklamaların haberini duyunca dönemin Başbakanı Cemal Abdulnasıra telgraf çekerek onu yaptığı işlerin sonucu konusunda uyarıyor. “Sayın Başbakan Cemal Abdunnasır! sizin İhvân-ı Müslimîn’e şiddetli tavrınız, Müslümanların kalbinde güçlü bir gazaba neden olmuştur. Çabukça bu konuyu bir daha gözden geçirin ve sizi şiddetli bir tarzda pişman edecek bir işte bulunmayınız. Tahran Seyit Müçteba Nevvab Safevi”.

Nevvab Safevi, Irak ve Suriye Şialarına İhvân-ı Müslimîn Partisine üye olma tavsiyesinde bulunuyordu. Fethi Şikaki “Şia- Sünni Sahte Kavgası” kitabında bu meseleye dokunarak şöyle söylüyor: “O, Şam’dayken Suriye İhvan önderi Mustafa Essibai’den Şia gençlerin İslami hareketle değil daha çok milliyetçi ve laik kuruluşlara katıldıklarını duyduktan sonra Şam’da yaptığı bir konuşmada Şialara hitaben “Kim gerçek bir Caferi Şia olmak istiyorsa İhvân-ı Müslimîn’in yanında durmalıdır.” demişti.

Mısırlı yazarlardan biri Bernard Lewis’ten naklederek: “Fedaiyan-ı İslam, Şia olmalarına rağmen İslami vahdet peşindeler. Ve aslından onların düşüncesi Mısır İhvanı düşüncesine yakındır. Onlar da hayat için en uygun planın İslam olduğunu söylüyorlar ve mezhepçilik yapmanın aleyhinedirler.” diyor.

Nevvab Safevi aslında Irak İhvanı üzerinden İhvan’ın başka kolları ile irtibattaydı. Bu irtibatın sağlanmasında Irak İhvanı’nın önderlerinden Şeyh Muhammed Mahmut Alsevaf’ın çok önemli rolü olmuştur.

“Benim ruhumda devrimcilik ruhunu uyandıran Nevvab Safevi olmuştur” diyen, İran’ın mevcut dini lideri Ayetullah Hamaney, Nevvab Safevi’nin İhvan düşüncesinden etkilenip etkilenmediği konusunda soruya cevaben “O, İhvanın etkisi altındaydı, yani Hasan El Benna onu etkilemişti ve O da başka İranlı kişiler üzerinde etki bırakabildi.”

İran’ın siyasal düşünce tarihi üzere çalışmalarıyla bilinen Hamit İnayet, İhvan ve Fedaiyan cemiyetlerini farklı kılan iki nokta: “Fedaiyan-ı İslam İhvan’dan farklı olarak hiçbir zaman kitlesel bir hareket haline gelemedi ve az sayıda ama canından geçmiş kişilerle kısıtlandı. İkinci bir nokta, Nevvab Safevi tüm karizması ve çevresindekileri etkileme becerisine rağmen hiçbir zaman Hasan El Benna kadar siyasi akıl yahut Seyit Kutub kadar derin görüş veya Mevdudi kadar derin bilince sahip olamadı.” demekte.

Ama bunlara rağmen Fadaiyan bir Şia İslami hareketle Sünni İslami hareket arasında ideolojik ve yapısal bağlılık oluşturmasında ve aynı zamanda onların edebiyatının İran İslami aktivistleri arasından yayılmasında oldukça etkili olmuştur.

İranlı tarihçi Bijen Cezeni, Nevvab’ı kişisel olarak sadık ve takvalı, aynı zamanda düşüncelerini Mısır İhvan’ından taklit edip İslami devlet reklamı yapan biri gibi tanımlıyor.

İran İslami akımının İhvan’la kurumsal ilişkisi 1956’da Nevvab Safevi’nin idamı ve özellikle darbe sonrası Muhammed Rıza Pehlevi’nin daha sert rejim tarzına girmesi ve siyasi hareketlerin kısıtlanmasıyla bitti.

İhvan’ın İran’da etkisini sadece Fedaiyan-ı İslam’la kısıtlamak doğru olamaz. Bu dönemde neredeyse özellikle Tahran’da oluşan küçük örgütlerin büyük kısmında İhvan’ın etkisini görmek mümkündür. Özellikle Fedaiyan-ı İslam ve diğer örgütlerin silahlı eylemlere yönelmesinde de İhvan’ın etkisini göz ardı etmemeliyiz. Örneğin bu dönemde küçük çaplı olsa da silahlı eylemlere yönelen örgütlerden biri olan Milel-i İslam örgütünün kurucusu ve lideri Muhammed Kazım Bocnurdi kendi hatıralarında ilk defa Necef’teyken İhvan kitaplarından biri olan “الاستخبارات و الامن” kitabını okumakla silahlı örgüt kurma fikrinin aklına geldiğini söylüyor. Bu kitap, Peygamber döneminde olan silahlı eylemlere odaklanarak İslam’da suikast da dahil olmak üzere silahlı mücadelenin meşru bir yöntem olduğunu söylüyordu.

Dönemin İslami aktivistlerinin hatıralarına dayanarak bu dönemde İngiltere’ye karşı mücadele, sol ve seküler sağ cereyanlara karşı ideolojik rekabet, Cezayir’de Fransa karşıtı mücadele ve hepsinden daha önemlisi İsrail’in oluşması ve Filistin meselesi, İran İslami akımının Arap dünyası özellikle İhvan’dan etkilenmesine neden olduğu anlaşılmaktadır. Filistin konusu o dönem özellikle Fedaiyan-ı İslam örgütünün söyleminin merkezinde yer almış, onlar Tahran’da ilk defa İsrail karşıtı gösterilerin gerçekleşmesini sağlayabilmişlerdi. Ama bu kurumsal irtibatın durdurulması etkilenmeme anlamına gelemezdi. Kısa zaman sonra özellikle Nevvab Safevi’den etkilenen ve ruhlarını siyaset ve ideolojik mücadeleden arındıramayan genç ulema jenerasyonu bu defa özellikle Seyit Kutup başta olmak üzere İhvan’dan etkilenme sürecini başlattılar.

Seyit Kutup Fikri önderliği ve İran’dan düşünsel başvurular

Muhammed Rıza Pehlevi’nin 1953 darbesi sonrası siyasi akımlara karşı kısıtlayıcı siyasetine rağmen soğuk savaş döneminde İslam faktöründen sosyalizm akımına karşı faydalanma siyaseti gereği materyalizme karşı İslami düşüncenin yayılmasının önü açıldı. Bu nedenle doğal bir süreçte İslami literatürün yayılmasının karşısındaki engeller bertaraf edildi. Bu durumda doğal olarak Şii ulemanın İslam’dan geleneksel anlayıştan farklı bir okunuş ileri sürmek isteyen bir çevresi İran’daki bu çağdaş İslam edebiyatı noksanını gidermek amacıyla Arap dünyasındaki dini ideolojik literatüre başvurma zorunda kaldılar. Bu durumda tabii olarak Necef medresesinin etkisini gözden kaçırmamak gerekir. Böylece İhvan edebiyatının İran’da Farsçaya tercümesi başlayıp, yüz binlerce nüsha satılmaya başladı. Şah rejimi ilk aşamada İhvan edebiyatının ideolojik yönlerine dikkat etmeden ve gelecekte oluşturabileceği gelişmeleri önemsemeden bu kitaplarla geleneksel İslami kitaplar arasında herhangi bir fark koymadan onların yayımlanmasına müsaade etti. Aslında bu arada İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi ile Cemal Abdünnasır arasındaki rekabetin etkisi yok değildi. Şah rejimi İhvan’ın Nasır tarafından baskı altına alındığını göz önüne alarak, Nasır’a muhalefet edermiş gibi ilk aşamada İhvan’ın kitaplarının yayımlanmasına herhangi olumsuz tepki göstermedi. Ama daha sonra genç ulemadan siyasi istekler ve İslami muhalefet gösterme çabaları göze çarpınca özellikle Seyit Kutup kitaplarına karşı devlet hassasiyeti başladı.

Bu ideolojik boşluğun doldurulmasında İhvan dışında, Pakistanlı düşünürler özellikle Abu Ala Mevdudi’nin kitapları ve Irak’taki Tahrir ve Fatimiyun partilerinin de oluşturduğu edebiyat önemli idi. Bu literatürün edebiyatı, düşünsel aşamada saltanat dışında bir İslami sistemin oluşturulması imkanı konusunda Şia düşünürleri harekete geçirip, daha sonra meşhur olacak Velayet-i Fakih teorisinin gelişmesine imkan sağlamıştır.

Bu çevrilerin genç ulema için iki getirisi vardı: 1) Ulema on yıllarca İslam’ın her konuda programa sahip olup, insanların tüm ihtiyaçlarının giderilmesi yönünde teorileri barındırdığına ait iddialarına rağmen toplumu idare edebilecek bir söylemden yoksunlardı ve bu çevirileri onların bu yoksunluğunu gideriyordu. 2) genç alimler marksistlere ve saltanat rejimi ile uzlaşan bir İslam’a karşı cihatçı, isyancı ve direnen bir İslam ileri sürebiliyorlardı. Bu söylem sonundan Şehadet kavramı üzerinde durarak siyasi davadan daha yüce kutsal bir mücadeleye meydan açıyordu. Seyit Kutub’un, El-Benna’nın ve Nevvab Safevi’nin ölüm tarzları bu kutsallığın ve yüceliğin tam açığa çıktığı yerdi.

Bu arada Seyit Kutub’un kitapları Komünizmle beraber, Batının da eleştirildiği, geleceğe yönelik güçlü ümit aşıladığı ve İslam’ı kapsayıcı ve mükemmel bir din gibi gösterdiği için daha çok dikkat çekiyordu. 1960’ta “العداله الاسلامیه فی الاسلام” kitabının çevirmeni, Ayetullah Girami, bu kitabın etkisi konusunda “bizim çocuklar ilk defa bu kitapla inkılapçı bir İslam’la tanıştılar. Biz bu kitapla devletin yönetiminin bir Fakih elinde olması gerekliliği düşüncesine yöneldik” der.

İhvan’ın İran düşünce hayatında geniş kitleye hitap edecek ilk ciddi varlığı Seyit Kutub’un ve kardeşi Mehmet Kutub’un kitaplarının 60’lı yıllarda Farsçaya çevrilmesi ile olmuştur. Kutup kardeşlerin kitaplarının çevirmenlerini göz önüne aldığımızda neredeyse hepsini 1979 devriminde oldukça etkin rollere sahip ve devrim sonrasındaki kuruluşta önemli yetkilere sahip olduklarını görüyoruz. Seyit Hadi Hüsroşahi, Mehmet Ali Gerami, Zeynel Abidin Kurbani, Ali Hücceti Kirmani ve Seyit Ali Hamanei bu kişilerin en tanınmışlarıdır.

Seyit Kutub’u İran okur kitlesine takdim edip, onu sevdiren en önemli kişi gelecekte İran Cumhurbaşkanı ve 1989 sonrası İran’ın dini lideri olacak Ayetullah seyit Ali Hamanei olmuştur. O, çağdaş Arapça yeteneğini Necef’de geliştirdikten hemen sonra 30 yaşlarındayken seyit Kutub’dan etkilenmeye ve hemen yazılarını çevirmeye başlar. İlk önce Mehmet Kutub’un “شبهات حول الاسلام” kitabını çevirmeye başlayıp ama yarım bırakan Seyit Ali Hamanei, Seyit Kutub’dan çevirdiği ilk kitap “المستقبل لهذا الدین” olmuştur. O kendi hatıralarında bu kitabın onun düşüncelerini oldukça etkilediği ve onu yeni konulara yönelik araştırmalara girmeye yönelttiğini söylüyor. O, bu kitabın çevirisinden hemen sonra “الاسلام و مشکلات الحضاره” kitabını çevirmeye başlar. Bu kitaplardan sonra Seyit Kutub’un “فی ظلال القرآن” tefsirinin çevirmesine koyulur. Ayetullah Hamanei hatıratında; “Ben, bu kitabın etkisinde kaldım ve onun çevirisini tüm duygularımla gerçekleştirdim.” der.

Aslında Ayetullah Hamanei, bu çevirilerin büyük kısmını hapislerde yapıyor ve işin enteresan yönü, onun ilk defa güvenlik güçleri tarafından takibe alınması da Seyit Kutub’un “İstikbal İslam’ındır” kitabının çevrilmesi ile ilgili olmuştur. Bu kitabın çevirisi ve çevirmen tarafından eklenen dip notlar ülkenin ve devletin yararlarına aykırı olarak değerlendirilmiş ve kitabın basılmış nüshalarına basıldığı ilk gün güvenlik güçleri tarafından el koyulmuştur. O günlerde memleketi Meşhed’de bulunmayan Ayetullah Hamanei, arkadaşları vasıtasıyla polis tarafından arandığını öğrenip aylarca Tahran’da gizli hayat sürdürmek zorunda kalmıştır.

Ayetullah Hamanei, hatıralarında Seyit Kutub’a karşı olan hayranlığını şöyle izah ediyor: “Bizim Seyit Kutub’a olan hayranlığımız çok açık bir şeydi ve ona herhangi bir neden aramaya gerek yoktu. Bu insan, güzel kalemiyle, çektiği çilelerle ve Kuran’dan kaynaklanan düşünceleriyle İslam’ı aktif, devrimci ve engin ufuklara sahip bir din gibi anlatıyor. Bu anlatıyla Müslüman insan kendi dinine karşı onur duyuyor ve kendini değersiz işlerle uğraşan insanlardan daha üstün ve yüce hissediyor. O, kendi tefsirinde ise öyle bir İslami dil kullanıyor ki, herhangi bir Müslüman mezhebine onun sözlerinde kendi dini itikatlarıyla bir çarpışma görmüyor.”

Son yıllarda Pehlevi dönemine ait yayımlanan istihbarat belgelerine göre; Ayetullah Hamanei “İstikbal İslam’ındır” kitabının yayımlanmasından sonra ilk tutukluluğunda kendini sorgulayanlar karşısında Seyit Kutub’u savunmak zorunda kalmıştır. Belgelere göre; Ayetullah Hamanei, Seyit Kutub’u şöyle savunuyor: “İstikbal İslam’ındır” kitabının çevirisi konusunda ilk önce onun bilge yazarını savunmak zorundayım. Söylemeliyim ki Seyit Kutup, Sayın Savcının düşüncelerine rağmen maceracı yahut tehlikeli ve tahammül edilemez bir kişi olmamıştır. Tabii ki, sıradan bir kişiliği de yoktur. O, büyük düşünür, yüce makamlı bilgin, güzel kalemli yazar ve özetle kendi kendiliğine İslam dünyasında bir olaydır. Ben, sayın savcının onun yaklaşık yirmi kitabı ve otuz ciltlik tefsirini okuyup okumadığını bilmiyorum ama o kitapları okusaydı Seyit Kutup hakkında böyle bir görüş ileri sürmezdi.”

Resul Ceferiyan’ın araştırmalarına göre; 1979 öncesi Seyit Kutub’dan 18 ve Mehmet Kutub’dan 14 kitap Farsçaya çevrilip ve defalarca basılmıştır.

Yukarda da anlatıldığı üzere bu etkilerin ilk kaynağı Irak’ın hareketli fikir ortamında bulunan Necef medresesi idi ve Seyit Kutup ve diğer İhvancı yazarlar, Şia ulemasını ilk defa burada etkiliyor kendilerine saygınlık elde ediyorlardı. Necef medresesi İhvan’ın Mısır, Irak ve diğer Arap ülkelerindeki etkinliklerinden oldukça etkilenmiş sonunda ulema merkezli Şii unsurları içeren İslami parti kurmak yönünde faaliyete başlamıştır. Bu çerçevede ilk ciddi tecrübe olarak değerlendirilen El-Dave Partisi sonraları hepsi Ayetullah makamına varacak genç alimler takımınca ve o dönem mercii taklit olan Ayetullah Muhsin Hekim’in desteği ile kuruluyor. Partinin kurucu takımında yer alan El-Rifaii hatıratında ‘bizim siyasal İslam’la ilk tanışıklığımız İhvan vasıtasıyla olmuştur. Onlar bizi siyasi etkinliğe yönelttiler.’ diyor. Bu durumun ne kadar ciddi olduğunu Seyit Kutub’un idam hükmü almasıyla (1966) Şii dünyasının en âli makamı olan Ayetullah Hekim’in, Seyit Kutub’un idamından vazgeçilmesi yönündeki talebinin Mısır devletine gönderilmesinde görebiliriz. (Bu talebi içeren telgrafın orijinali son yıllarda arşivlerde bulunmuş fotoğrafı yayımlanmıştır.)

İhvan’ın Şii dairelerle olan ilişkisini en net gösterebilecek olay, İhvan merkezinin Ayetullah Hekim’in gönderdiği telgraftan habersiz söz konusu telgrafın gönderilmesinden iki hafta sonra Necef’e bir mümessil heyeti göndererek Şii dini liderden Seyit Kutub’un kurtarılması için bazı eylemlerde bulunması ricasında bulunmasıdır. Bu görüşmede; Ayetullah Hekim’in gönderdiği telgrafı İhvan heyetine göstererek iki hafta önce direkt Mısır Devlet Başkanına, Seyit Kutub ve arkadaşlarının idamından vazgeçilsin talebini gönderdiği telgrafı onlara gösterir. İranlı talebelerin Necef’te ne kadar etkin olduğu ve Necef’te olup bitenlerin hemen Kum ve tüm İran’da duyulup etki bıraktığını dikkate alırsak o zaman İran dini çevrelerinin İhvan’la ne gibi etki bıraktığını anlayabiliriz.

Bu düşünsel irtibat ve etkilenme 1979 devrimine kadar devam eder. 1979 devrimi sonrası İsviçre Luganoda bulunan İhvan’ın uluslararası merkezi (Tenzim Devli) İranlı yetkililerle koordine yaptıktan sonra özel bir uçakla Ürdün, Mısır, Suriye, Kuveyt, Sudan, Pakistan ve birkaç başka ülkenin İhvan yetkililerini devrim önderi Ayetullah Humeyni ve İran halkına destek ve kutlama amacıyla Tahran’a gönderir.

Aynı dönemde Almanya’da bulunan Suriye İhvanı Murakibi, İsam El İtar Tunus İhvanı lideri gibi bilinen Raşid El Gannuşi ve Filistin’de İhvanın önderleri sırasında olan Fethi Şikaki, İran İnkılabı ve devrim rehberi İmam Humeyni’yi destekleyen kitaplar yazarlar. Yine de ister Arap ülkelerinde ve ister Avrupa’da çıkan İhvan dergileri inkılabı destekleyen haberler ve yazılar yayımlıyorlar.

Sonuç

İran İslami akımının İhvanla ilişkisini 2 aşamaya bölmek mümkündür. Birincisi Ayetullah Kaşani, Muhemmed Taki Kumi ve Nevvab Safevi’nin Hasan El-Benna ve Kutub’la olan ilişkisi. Bu dönemde ilişkiler daha çok teşkilatlanma ve karşılıklı ilişki üzerinden kurulmaktadır. Özellikle ikinci Pehlevi padişahının gençlik yıllarına tesadüf eden bu dönemde İran tarafı ülkede olan özgürlük imkanlarını kendi lehine kullanabiliyor.

İkinci aşama, İran’da ve aynı zamanda Mısır’da siyasi durumun katılaşması ve teşkilat faaliyetlerinin imkansızlaşması ile oluyor. Bu dönemde özellikle yeni genç nesil ulema deyebileceğimiz kuşak İhvan literatüründen İran içinde olan ideolojik boşluğu gidermeğe çalışıyorlar. Bu durum 1979 devrimine kadar devam ediyor.

KAYNAKÇA

Abbasi İbrahim, Radikalism-e Eslami Der İran-e Moaser, Daneşgah-e Mofid, Kum, 1396.

Behbudi Hidayetullah, (1390) Şerh-e Esm, Moesseye Motaleat ve Pejuheşhaye Siyasi, çape evvel, Tehran.

Beyyûmî Gānim İbrâhim, İhvan-i Muslimin, TDV: https://islamansiklopedisi.org.tr/ihvan-i-muslimin# HYPERLINK “https://islamansiklopedisi.org.tr/ihvan-i-muslimin#1″1

Bocnurdi Muhammed Kazım, Mesi Be Renge Şefek, Neşr-e Ney, 1381, Tehran.

Cebri Abdul Muteal, Li Maza İğteyele Elimam Elşehid Hasan Elbanna: https://bit.ly/ HYPERLINK “https://bit.ly/2YBU1Hr”2 HYPERLINK “https://bit.ly/2YBU1Hr”YBU HYPERLINK “https://bit.ly/2YBU1Hr”1 HYPERLINK “https://bit.ly/2YBU1Hr”Hr

Cezeni Bijen, Tarih-e Si Sale İran, 1357.

Devani Ali, Nehzet-e Ruhaniyun İran, Bonyad Ferhengi Emam Reza.

Enayet Hamit, Endişe Siyasi Der İslam Moaser, terc. Bahaeddin Horremşahi, Neşr Harezmi, 1392, Tehran.

Hamaney Seyit Ali, (2019) İnne Maes- Sebr-i Nasra (Mudekkirait seyit Ali Hamenei), Merkez Elhizareh littenmiye Hizareti İslameye, Tabatul Ula, Beyrut.

Hayyun Reşid, Amali el Seyyid el Rifai, 2012, Dubai, Dar el Madarek

Hosrovşahi Seyit Hadi, İhvan Moslemin ve İran Der Gozere Tarih, 1392, Mekteb-e Eslam, sayı 633, Kum.

Hosrovşahi Seyit Hadi, Zendegi ve Mobareze Nevvab Safevi, 1386, Ettelaat, Tehran.

Hoşniyet Hosein, S. M. Nevvab Safevi: Endişe, Mobarezat ve Şehadet-e U, Menşur-e Beraderi, 1360, Tehran.

Movasseki Ahmed, Strateji-e Vahdet Der Endişe Siyasi Eslam, Merkez Enteşarat Defter Tebligat Eslami, 1371, Kum.

Raid Cafer, Ayetollah Kaşani Antor Ke Men Şenahtem, http://iscq.ir/?part=menu HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=144″& HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=144″inc=menu HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=144″& HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=144″id= HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=144″144

Seyit Kutup, İza Cae Nasrullah-I vel Feth: http://iscq.ir/?part=menu HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=309″& HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=309″inc=menu HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=309″& HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=309″id= HYPERLINK “http://iscq.ir/?part=menu&inc=menu&id=309″309

Şikaki Fathi, Alsünne ve Alşia: Zeccetu Muftaile ve Musefe, Tehran, 1342, Mecmeul Alemi Li Takrib Beynel Mezahib Elislamiye.

Mir Abulkasimi Muhammed Hüseyin, Talikani Feryadi Der Sokut, Şerket Sehami Enteşar, 1387, Tehran.

Mir Ali Mohammed Ali, Vahdete Eslami Ez Didgah-e İhvan Muslemin, Motaleat Engelab Eslami, 1385.

Tilmisani Ömer, Hasan Elbenna Elmulhim-ol Mevhub: https://bit.ly/ HYPERLINK “https://bit.ly/3g1mJav”3 HYPERLINK “https://bit.ly/3g1mJav”g HYPERLINK “https://bit.ly/3g1mJav”1 HYPERLINK “https://bit.ly/3g1mJav”mJav

Mesud Sadrmuhammedi